Denizyolu Taşımacılığında Kullanılan Belgeler
Taşıma belgeleri; ihraç malını yükleten firma ile malı taşıyacak olan uluslararası taşıma firması arasında düzenlenen ve taşıma sözleşmesine dayanan belgelerdir. Her iki tarafın hak ve yükümlülüklerini gösteren bu belgeler, nakliyeci ile gönderici yani ihracatçı arasında imzalanan bir tür sözleşme niteliğindedir. Herhangi bir anlaşmazlık durumunda tanzim edilen bu belgeler, yapılan anlaşma koşullarını ispat edici nitelik taşımaktadır. Önemli taşıma belgeleri arasında; deniz konşimentosu, karayolu taşıma belgesi (CMR belgesi), tır karnesi, uçak konşimentosu, demiryolu hamule senedi ve FIATA taşıma belgeleri yer almaktadır. Burada sadece deniz yolu taşımacılığında kullanılan deniz konşimentosu vb. taşıma belgelerine yer vereceğim .
Deniz/Okyanus Konşimentosu (Marine/Ocean Bill Of Lading)
Taşıtanın (malı yükletenin) isteği üzerine uluslararası taşıma firması acentesi (taşıyıcı/gemi acentesi) tarafından düzenlenip taşıtana verilen, malın yüklendiğini ve belirlenen şekilde taşınıp varış yerinde alıcısına teslim edileceğini taahhüt eden bir taşıma belgesidir.
Bu belge genellikle üç nüsha şeklinde düzenlenmekte ve bu nüshalar üzerine sadece bir tanesinin işlem görmesiyle diğerlerinin hükümsüz kalacağı şerhi konulmaktadır. Konşimentoda malın yükleme limanından (port of lading), boşaltma limanına (port of discharge) kadar taşınacağı kayıt edilmektedir. Bu özelliğinden dolayı konşimento, yükleten ile taşıyıcı arasında varılan hukuki bir sözleşme niteliğindedir.
Bununla birlikte diğer konşimentolar malın mülkiyetini temsil edemezken sadece deniz konşimentosu malın mülkiyetini temsil etmektedir. Deniz taşımacılığında kullanılan örnek bir konşimento belgesi aşağıda gösterilmiştir.
Konşimento, taşıma amacıyla yükün gemice teslim alındığını gösteren bir belge olduğu için bu belgeye “teslim alma belgesi” de denilmektedir. Bu belge ile yük üzerinde taşıma hizmetinden doğan hak ve sorumluluklar taşıyana geçer. Dolayısıyla konşimentoda taşıma, teslim alma ve teslim etme koşulları bulunmaktadır.
Taşıdığı özellikler itibariyle “kıymetli evrak” hükmüne haiz bir belge olan konşimento, şu özelliklere sahiptir:
Taşıyan yönünden bir alındıdır.
Yükleyici ile taşı yan arasında bir sözleşme yapıldığının kanıtıdır (dayanağıdır). Kıymetli evrak (negotiable document) niteliğindedir.
Yük taşınırken bile konşimento ile değiştirebilir; yani alınıp satılabilir.
Konşimentoda bulunması gereken zorunlu unsurlar şunlardır:
Düzenleyen kimsenin imzası (Taşıyan veya onun yetkili kıldığı kişi)
Taşıyanın adı ve soyadı veya ticari unvanı
Taşınan malın cinsi, ölçüsü, markası ve diğer özelliklerine ait bilgiler
Tanzim tarihi ve yeri
Kaç nüsha olarak düzenlendiği
Zorunlu olmasa da konşimentoda bulunması gerekli olan unsurlar ise şunlardır;
Kaptanın adı
Yükletenin adı
Gönderilenin adı
Geminin adı ve uyruğu
Yükleme limanı
Boşaltma limanı
Navlun
Diğer kayıtlar
DENİZ YOLU KONŞİMENTOLARI 3'E AYRILIR
a) Devir yönünden konşimentolar
b) Malın yükleme durumuna göre konşimentolar
c) Özelliklerine göre konşimentolar
1. DEVİR YÖNÜNDEN KONŞİMENTOLAR
Deniz konşimentosu devir yönünden; emre, nama ve hamiline yazılı olmak üzere üç kategoride ele alınmaktadır.
1.1. Emre Yazılı Konşimento (Order of Bill of Lading)
Emre yazılan konşimentolar, konşimento kimin adına düzenlenmişse malların sadece onun cirosu ile devredilebildiği taşıma belgeleridir. Yükletenin veya gönderilenin emrine düzenlenebilen bu konşimentolar, iki şekilde ciro edilmektedir. Buna göre ciro; konşimentonun kime devredileceği belirtilmek suretiyle yapılıyor ve devredenin imzası ve kaşesini taşıyorsa tam ciro, sadece devredenin konşimentoyu imzalaması ve kaşelemesi şeklinde ise beyaz ciro söz konusu olmaktadır. Emre (to order) düzenlenen konşimentoda, konşimento konusu mallar emrine gönderilenin cirosu ile esas alıcısına devredilmekte ve yükletenin emrine tanzim edilmiş kabul edilmektedir.
Dolayısıyla bu tür konşimentoların yükleten tarafından ciro edilmesi gerekmektedir. Öte yandan uygulama açısından bakıldığına konşimentoların daha çok emre yazılı olarak düzenlendiğini söylemek mümkündür. Bu kapsamda konşimento, taşınan malı temsil ettiği için konşimentonun devredilmesi, beraberinde malın teslim edilmesi sonucunu doğurmaktadır. Dolayısıyla konşimento gereğince kendisine malı teslim edecek olan veya emre yazılı konşimento durumunda, ciro ve teslim ile konşimentoyu devralan bir kimse, aynı zamanda malları teslim almaya yetkili olabilmektedir.
1.2. Nama Yazılı Konşimento (Straight Bill of Lading)
Nama yazılı konşimentolar sadece malın devredilmesi ve teslim edilmesi yoluyla devredilebilmektedir. Dolayısıyla bu tür konşimentoların ciro yoluyla devredilmesi mümkün değildir. Nama yazılı konşimentoların üzerine malı ithal eden ithalatçının adı veya unvanı yazılı olduğu için, mallar yalnızca konşimento da bilgileri yazılı olan kişiye teslim edilebilmektedir. Yani ciro ediliyor olması başkasına teslim edilmesi anlamına gelmemektedir.
Kısacası bu konşimentolar gönderenin ismine düzenlenmekte ve mallar sadece konşimento üzerinde ismi yazılı gönderilene teslim edilmektedir.
1.3. Hamiline Yazılı Konşimento (Bearer Bill of Lading)
Hamiline yazılı konşimentolarda gönderilenin ismi açık bırakılmakta veya sadece “hamiline” kaydı konulmaktadır. Bu tür konşimentolar yalnızca devir yoluyla teslim edilebilirler. Hamiline düzenlenen konşimentolarda konşimentoyu elinde tutan kişi, taşımacı firmadan malların kendisine teslim edilmesini isteyebildiği için bu tür konşimentolar oldukça riskli olabilmektedir. Bu yüzden hamiline yazılı konşimentolar uygulamada hemen hemen hiç kullanılmamaktadır. Öte yandan alıcı kısmına “hamiline” ibaresi yazılarak düzenlenen hamili konşimentoda bütün orijinal nüshalar bankaya ibraz edilmelidir. Zira malların teslimi için orijinal nüshalardan birinin ibrazının yeterli olması bankalar açısından risk taşıyabilmektedir. Bu yüzden bankalarca, kredili işlemlerde konşimentonun tam takım halinde bankaya ibrazı gerekmektedir. Ayrıca bu konşimento türünde navlun ödenmiş olmalıdır. Navlunun ödenmemesi halinde, taşıyıcı, mallar üzerinde hapis hakkına sahip olacaktır. Bu durum, konşimentonun teminat olma niteliğini zayıflatacağı için konşimentonun üzerinde "navlun ödenmiştir" ibaresi bankalarca aranan bir ayrıntıdır.
2.YÜKLEME DURUMUNA GÖRE KONŞİMENTOLAR
Deniz yolu konşimentoları, yükleme durumuna göre tesellüm ve yükleme konşimentosu olmak üzere iki grupta ele alınmaktadır.
2.1. Tesellüm Konşimentosu (Received For Shipment)
Tesellüm konşimentosunda konşimento sadece malın taşınmak üzere taşıyan tarafından teslim alındığını göstermektedir. Fakat bu teslim, malın ne zaman yükleneceği konusunda herhangi bir garanti veremediği için alıcı açısından oldukça risklidir. Çünkü bu konşimento türü, yükletenin isteği üzerine ve üstelik henüz gemiye yüklenmemiş olan mallarla ilgili olarak düzenlenmektedir. Dolayısıyla tesellüm konşimentosu, ihraç malının bir yükleme limanına sevk edilmek veya taşımacı tarafından gemiye yüklenmek üzere teslim edildiği kaydını taşımaktadır. Burada fiili ihracat tarihi belli olmadığı için bu tür konşimentolar bankalar tarafından genellikle kabul edilmezler.
Tesellüm konşimentosu kısaca malın taşınmak üzere, taşıyan tarafından teslim alındığını gösteren bir belgedir. Fakat bu teslim işleminin hangi tarihte, hangi gemi ve sefer ile taşınacağını bildirmeyen ve “yüklenmek üzere teslim alınmıştır-tesellüm” ibaresi taşıyan bir konşimentodur.
2.2. Yükleme Konşimentosu (On Board B / L)
Yükleme konşimentosu, mallar gemiye yüklendiği anda taşıyıcı firma tarafından veya onun acentesi tarafından düzenlenen bir konşimentodur. Burada filli ihracat tarihi aynı zamanda konşimentonun düzenlendiği tarih olduğu için bu tür konşimentolar bankalar tarafından tercih edilebilmektedir. Yani malın sevk tarihi, konşimentonun düzenlenme tarihiyle aynıdır ve bu özelliğinden dolayı bankalar tarafından kabul edilerek verilen krediye esas teşkil etmektedir.
Kısacası, bir konşimento doğrudan malın yüklendiğini gösteriyorsa yükleme konşimentosu adını almakta ve bu konşimentonun tanzim tarihi, aynı zamanda yükleme tarihi olmaktadır.
3.ÖZELLİKLERİNE GÖRE KONŞİMENTOLAR
Özelliklerine göre deniz konşimentoları ise konşimentonun sahip olduğu çeşitli özelliklere göre sınıflandırılmaktadır.
3.1. Temiz Konşimento (Clean On Bord B / L)
Temiz konşimento, mallarda veya ambalajlarında dış görünüş itibariyle gözle görülür bir hasar (kusur, bozuk, yırtık, kırık, çatlak, vb.) olduğunu açıkça gösteren ek bir ibare ya da kayıt taşımayan konşimentolara denir. Dolayısıyla taşımaya konu olan mallar iyi bir durumda teslim alınıp gemiye yüklenirse burada temiz konşimentodan söz etmek mümkündür. Bunun tersi bir durum ise kirli konşimento olarak adlandırılmaktadır. Burada malların gemiye yüklenmesinden sonra konşimentoya Clean On Bord kaydı konulmaktadır. Bir konşimentonun temiz olabilmesi için sadece üzerinde Clean On Bord kaydının bulunması gerekmemektedir. Zira söz konusu konşimentoda malların hatalı veya kusurlu olduğuna dair herhangi bir kayıt düşülmemişse böyle bir durumda da temiz konşimentodan söz etmek mümkün olabilmektedir.
3.2 Kirli Konşimento (Dirty Bill of Lading)
Taşıyıcı, malları gemiye teslim almadan önce bir inceleme yapmakta ve bu işlem sonucunda dış görünüş itibarıyla gözle görülür bir hasar (kusur, bozuk, yırtık, kırık, çatlak, vb.) tespit ettiği takdirde, bu durumu düzenleyeceği konşimentonun üzerine yazmaktadır. Bu tür bir konşimentoya ise “Kirli Konşimento” adı verilir.
Kısacası malın ambalajının sağlam olmadığını belirten bir konşimentodur. Buna göre malı teslim alan kişi, malların ve ambalajlarının düzenli olmadığını tespit ettiği takdirde bu eksiklikleri konşimento üzerine yazarak sorumluluktan kurtulmuş olur.
3.3 Bayat Konşimento (Stale Bill of Lading)
Mallar alıcıya ulaşmadan önce, konşimentonun alıcının eline geçmiş olması gerekmektedir. Bu durum, alıcının karşılaşması muhtemel riskleri en aza indirebilmek bakımından oldukça önem taşımaktadır. Konşimentonun alıcıya zamanında ulaşmaması halinde; malın gümrükten çekilememesi, limanda bekleme masrafı ve ek sigorta gideri gibi çeşitli maliyetlerin ortaya çıkması muhtemeldir. Zira her akreditifte belgelerin düzenlenme tarihinden sonra poliçe kabulü için ibraz edilecekleri sürenin belirlenmiş olması gerekmektedir. Böyle bir sürenin verilmemesi durumunda ise ibraz süresi 21 gün olarak kabul edilmektedir. Dolayısıyla konşimentonun yükleme tarihine müteakip yasal bir vade içinde (21 gün içinde) bankaya ibraz edilmesi gerekir. Bu tarihten sonra ibraz edilen belge veya evraka “Geçkin veya Bayat Evrak (Rezervli Evrak)” denilir. Bu tür konşimentoya ise “Bayat Konşimento” adı verilir. Bayat konşimento bankalarca kabul edilmezler. Ayrıca bankalar tarafından bu tip belgeler üzerinde işlem yapmak, rezerv kaldırılmadıkça mümkün değildir.
3.4. Baştan Başa Konşimento (Throught Bill of Lading)
İki liman arasındaki malların taşınması sırasında yapılacak aktarmaları (deniz yolundan sonra kara yolu ya da kara yolundan sonra deniz yolu) kapsamak üzere hazırlanan konşimentoya baştanbaşa konşimento veya tek konşimento adı verilmektedir. Bu konşimentoların düzenlenebilmesi için mutlaka deniz yolunun kullanılması gerekir. Böylece, taşıyıcının sorumluluğu yalnız deniz taşımacılığı sırasında meydana gelecek hasar ve kayıplarla sınırlı olmaktadır.
3.5. Birleşik Taşıma Konşimentosu (Combined-Transport Bill of Lading)
Bu belge, birden fazla (Multimodal) taşıma aracı ile gerçekleştirilen ve taşıma sürecinde denizyolu bulunmasında şart olmayan bir taşımaya ait konşimentodur. Navlun komisyoncuları veya adına CTO (Combined Trasport Operator) denilen işletmecilerce düzenlenir. Normal deniz konşimentolarında görülen yükleme ve boşaltma limanlara ait boşluklar yerine, bu belgede teslim alma yeri (place of receipt) ve teslim etme yeri (place of delivery) haneleri görülür. Çünkü taşımanın özelliği itibariyle bu yerlerin liman olması gerekmez. Bu belgenin çift amaçlı kullanımı için “Combined Transport Or Port To Port Shipment Bill of Lading” (Birleşik Taşıma ve Limandan Limana Taşıma Konşimentosu) formu da mevcuttur. Formda her iki taşıma türü için kullanılmak üzere yükleme limanı, boşaltma limanı, teslim alma yeri ve teslim etme yeri haneleri bulunur. Belge limandan limana taşımayı kapsıyorsa deniz konşimentosu niteliğinde olacağından gemi şirketince düzenleneceği tabiidir.
3.6. Konteyner Konşimentosu (Container Bill of Lading)
Konteyner ile taşınan mallar için kullanılan ve gemi şirketleri ya da acenteleri tarafından düzenlenen konşimentolara konteyner konşimentosu denilmektedir. Bu konşimentolar yüklenenin beyanı üzerine düzenlenmekte ve bu özelliğinden dolayı taşıyanın herhangi bir kontrol sorumluluğu bulunmamaktadır.
3.7. Düzgün Hat Konşimentosu (Liner Bill of Lading)
Tarifeli sefer yapan gemilerle yapılan taşımacılıkta kullanılan bir konşimento türüdür. Tarifeli sefer yapan gemilerde kalkış/varış saatleri, uğrayacakları limanlar ve yanaşacakları limanlara kadar her ayrıntı belirli ve düzenlidir. Ayrıca genellikle bir antlaşmaya taraf olduklarında bu antlaşmanın ortak hüküm ve kolaylıklarından yararlanırlar. Düzgün hat konşimentoları güvenli taşıma için tercih edilirler. C.I.F yükleme yapan ihracatçı ve F.O.B teslim alan ithalatçı tarafından tercih edilir. Aynı hat üzerinde çalışan gemi şirketleri birlik oluşturarak yükleme, boşaltma, navlun ve istif gibi konularda ortak bir ücret belirlerler. Bu işleme "Liner Terms" denir.
3.8. Kısa Konşimento (Short Form / Blank Back Bill of Lading)
Kısa konşimento “Arkası Boş Konşimento” (Blank Back Bili of Lading) olarak da adlandırılmaktadır. Bu konşimento türü, günümüzde birçok ülkede yaygın bir biçimde kullanılmaktadır. Kısa konşimentoların özelliği, taşıma şartlarının konşimentonun sadece ön yüzünde kısaca gösterilmesidir. Dolayısıyla taşıma sözleşmesinin metnini oluşturan maddeler konşimentonun arka yüzünde yer almamaktadır. Bu özelliğinden dolayı bu tür konşimentoya “arkası boş konşimento” denilmektedir. Kısa konşimento, taşıma şartlarının sadece bir kısmını kapsadığı için diğer konşimentolardan farklıdır.
